اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) یک اختلال روانی جدی است که می‌تواند پس از تجربه یا مشاهده یک رویداد آسیب‌زا و تروماتیک رخ دهد. این اختلال، فراتر از یک واکنش طبیعی به یک حادثه ناگوار است و می‌تواند تاثیرات عمیقی بر زندگی فرد از جمله ایجاد مشکلات در روابط، شغل و سلامت عمومی داشته باشد. در این مقاله از نیک آرام، به بررسی عمیق PTSD، علائم، علل، روش‌های تشخیص و گزینه‌های درمانی می‌پردازیم تا درک بهتری از این اختلال و راه‌های کمک به افراد مبتلا به آن ارائه دهیم.
درک اختلال استرس پس از سانحه
PTSD یک اختلال پیچیده است که می‌تواند هر کسی را تحت تاثیر قرار دهد. این اختلال معمولا پس از مواجهه با یک رویداد آسیب‌زا که شامل تهدید به مرگ، آسیب جدی یا خشونت جنسی است، ایجاد می‌شود. این رویداد می‌تواند مستقیما برای فرد رخ داده باشد یا فرد شاهد وقوع آن برای دیگران بوده باشد و یا حتی از طریق شنیدن خبر وقوع آن برای یکی از نزدیکانش آگاه شده باشد. مواجهه مکرر با حوادث آسیب‌زا، به ویژه در مشاغلی مانند نیروهای نظامی، امدادگران و کارکنان اورژانس، نیز می‌تواند خطر ابتلا به PTSD را افزایش دهد.
علائم PTSD
علائم PTSD می‌توانند به صورت فوری یا با تاخیر ظاهر شوند و شامل طیف گسترده‌ای از نشانه‌ها هستند که بر چهار دسته اصلی تقسیم می‌شوند:
یادآوری مجدد (Re-experiencing)
یکی از بارزترین جنبه‌های اختلال استرس پس از سانحه، تجربه مجدد (Re-experiencing) رویداد آسیب‌زا است. این دسته از علائم، شامل مجموعه‌ای از نشانه‌ها است که فرد را به طور مکرر به یاد حادثه تروماتیک می‌اندازند و باعث می‌شوند او احساس کند که دوباره در حال تجربه آن رویداد است. این تجربه مجدد می‌تواند به شکل‌های مختلفی بروز کند و زندگی فرد را به شدت تحت تاثیر قرار دهد.
خاطرات ناخواسته و مزاحم از رویداد آسیب‌زا، یکی از شایع‌ترین این علائم است. این خاطرات می‌توانند به صورت ناگهانی و بدون هیچ محرک بیرونی ظاهر شوند و ذهن فرد را اشغال کنند. این خاطرات، اغلب با تصاویر، صداها، بوها و احساسات مرتبط با رویداد همراه هستند و می‌توانند بسیار ناراحت کننده و طاقت فرسا باشند. فرد ممکن است تلاش کند این خاطرات را سرکوب کند اما معمولا موفق نمی‌شود و این خاطرات به طور مکرر ذهن او را اشغال می‌کنند.
رویاها و کابوس‌های مرتبط با رویداد آسیب‌زا، یکی دیگر از جنبه‌های مهم تجربه مجدد هستند. این رویاها می‌توانند بسیار زنده و وحشتناک باشند و فرد را در طول شب از خواب بیدار کنند. کابوس‌ها می‌توانند شامل بازسازی رویداد آسیب‌زا یا صحنه‌هایی باشند که به طور نمادین به آن رویداد اشاره دارند. این کابوس‌ها، علاوه بر ایجاد اختلال در خواب، می‌توانند باعث افزایش اضطراب و ترس در طول روز نیز شوند.
احساساتی مانند فلاش‌بک (بازگشت ناگهانی به تجربه آسیب‌زا) نیز در این دسته قرار می‌گیرند. فلاش‌بک‌ها، تجربیاتی هستند که در آن‌ها فرد احساس می‌کند رویداد آسیب‌زا دوباره در حال رخ دادن است. این احساس می‌تواند شامل دیدن تصاویر، شنیدن صداها و یا احساسات جسمانی مرتبط با رویداد باشد. فلاش‌بک‌ها می‌توانند بسیار شدید و ناگهانی باشند و فرد را از واقعیت جدا کنند. در این حالت، فرد ممکن است احساس کند که در زمان و مکان رویداد آسیب‌زا قرار دارد و توانایی کنترل خود را از دست بدهد.
این علائم، به قدری شدید هستند که می‌توانند زندگی روزمره فرد را مختل کنند. فرد ممکن است از انجام فعالیت‌های عادی خود باز بماند، در روابط خود دچار مشکل شود و یا از نظر جسمی و روانی آسیب ببیند. درک این علائم و دریافت کمک مناسب، برای بهبودی از PTSD ضروری است.
اجتناب (Avoidance)
افراد مبتلا به PTSD تمایل دارند از هر چیزی که آن‌ها را به یاد رویداد آسیب‌زا می‌اندازد، اجتناب کنند. این می‌تواند شامل اجتناب از افکار و احساسات مرتبط با رویداد، اجتناب از مکان‌ها، افراد، فعالیت‌ها و حتی صحبت کردن در مورد رویداد باشد.
تغییرات منفی در تفکر و خلق و خو (Negative Alterations in Cognition and Mood)
این دسته شامل افکار و باورهای منفی در مورد خود، دیگران، و جهان، احساسات منفی مداوم (مانند ترس، خشم، گناه، یا شرم) و از دست دادن علاقه به فعالیت‌هایی است که قبلا لذت‌بخش بوده‌اند، می‌شود.
تغییرات در واکنش‌های فیزیکی و عاطفی (Alterations in Arousal and Reactivity)
این دسته شامل افزایش تحریک‌پذیری (مانند عصبانیت یا پرخاشگری)، مشکلات در خواب، مشکل در تمرکز و واکنش‌های شدید به صداها یا حرکات ناگهانی می‌شود.
علل PTSD
PTSD نتیجه تعامل پیچیده‌ای از عوامل مختلف است. هیچ عامل واحدی به تنهایی باعث ایجاد PTSD نمی‌شود، بلکه ترکیبی از عوامل ژنتیکی، تجربیات زندگی و ویژگی‌های شخصیتی در این امر نقش دارند.
تجربیات آسیب‌زا
قرار گرفتن در معرض یک رویداد آسیب‌زا، عامل اصلی در ایجاد PTSD است. شدت، مدت زمان و نوع رویداد آسیب‌زا می‌تواند بر احتمال ابتلا به PTSD تاثیر بگذارد.
عوامل ژنتیکی
سابقه خانوادگی اختلالات روانی، به ویژه اضطراب و افسردگی، می‌تواند خطر ابتلا به PTSD را افزایش دهد.
ویژگی‌های شخصیتی
برخی از ویژگی‌های شخصیتی، مانند سطح بالای اضطراب و حساسیت، ممکن است فرد را در برابر PTSD آسیب‌پذیرتر کند.
حمایت اجتماعی
کمبود حمایت اجتماعی پس از یک رویداد آسیب‌زا می‌تواند خطر ابتلا به PTSD را افزایش دهد.
سابقه آسیب‌های قبلی
تجربه آسیب‌های قبلی، به ویژه در دوران کودکی، می‌تواند فرد را در برابر PTSD آسیب‌پذیرتر کند.
عملکرد مغز
تغییرات در ساختار و عملکرد مغز، به ویژه در مناطقی که با حافظه، احساسات و پاسخ به استرس مرتبط هستند، در افراد مبتلا به PTSD مشاهده می‌شود.
تشخیص PTSD
تشخیص PTSD معمولا توسط یک متخصص بهداشت روان، مانند روانپزشک یا روانشناس، انجام می‌شود. این فرآیند شامل یک ارزیابی جامع است که شامل موارد زیر می‌شود:
مصاحبه بالینی
مصاحبه بالینی شامل جمع‌آوری اطلاعات در مورد سابقه رویداد آسیب‌زا، علائم، و تاریخچه پزشکی و روانپزشکی فرد است.
معاینه فیزیکی
در برخی موارد، ممکن است معاینه فیزیکی برای رد سایر شرایط پزشکی که می‌توانند علائم مشابهی ایجاد کنند، انجام شود.
استفاده از ابزارهای ارزیابی
برای کمک به تشخیص و ارزیابی شدت علائم، ممکن است از پرسشنامه‌ها و مقیاس‌های استاندارد استفاده شود.
بررسی معیارهای تشخیصی
تشخیص PTSD بر اساس معیارهای DSM-5 (راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی) انجام می‌شود. این معیارها شامل تجربه یک رویداد آسیب‌زا، وجود علائم در دسته‌های یادآوری مجدد، اجتناب، تغییرات منفی در تفکر و خلق و خو، و تغییرات در واکنش‌های فیزیکی و عاطفی و همچنین تأثیر این علائم بر عملکرد روزمره فرد است.
درمان PTSD
درمان PTSD معمولا شامل ترکیبی از روان‌درمانی و در صورت لزوم، دارو درمانی است. هدف از درمان، کاهش علائم، بهبود عملکرد، و کمک به فرد برای بازیابی کنترل بر زندگی خود است.
- روان‌درمانی:
- درمان شناختی رفتاری (CBT): CBT یک رویکرد درمانی است که به افراد کمک می‌کند تا الگوهای فکری و رفتاری منفی خود را شناسایی و تغییر دهند. انواع مختلفی از CBT برای PTSD وجود دارد، از جمله درمان شناختی پردازش (CPT) که بر تغییر افکار منفی در مورد رویداد آسیب‌زا تمرکز دارد و درمان مواجهه (Exposure Therapy) که به فرد کمک می‌کند تا به تدریج با خاطرات و موقعیت‌های مرتبط با رویداد آسیب‌زا روبرو شود.
- حساسیت‌زدایی و پردازش مجدد از طریق حرکت چشم (EMDR): EMDR یک روش درمانی است که از حرکات چشم برای کمک به پردازش خاطرات آسیب‌زا استفاده می‌کند. این روش به فرد کمک می‌کند تا خاطرات را به گونه‌ای پردازش کند که دیگر باعث پریشانی شدید نشوند.
- درمان‌های مبتنی بر ذهن‌آگاهی: این درمان‌ها به افراد کمک می‌کنند تا آگاهی خود را از افکار، احساسات و تجربیات خود افزایش دهند و یاد بگیرند که با آن‌ها به شیوه‌ای سالم‌تر برخورد کنند.
- دارو درمانی:
- ضد افسردگی‌ها: داروهای ضد افسردگی، به ویژه مهارکننده‌های انتخابی بازجذب سروتونین (SSRIs) و مهارکننده‌های بازجذب سروتونین-نوراپی‌نفرین (SNRIs)، می‌توانند به کاهش علائم افسردگی، اضطراب و بی‌خوابی مرتبط با PTSD کمک کنند.
- داروهای ضد اضطراب: داروهای ضد اضطراب، مانند بنزودیازپین‌ها، ممکن است برای کاهش اضطراب و بی‌خوابی استفاده شوند اما به دلیل خطر اعتیاد، معمولا برای مدت طولانی تجویز نمی‌شوند.
- سایر داروها: در برخی موارد، ممکن است داروهای دیگری، مانند داروهای ضد روان‌پریشی، برای درمان علائم خاص PTSD تجویز شوند.
- حمایت‌های اجتماعی:
- گروه‌های حمایتی: پیوستن به یک گروه حمایتی می‌تواند به افراد مبتلا به PTSD کمک کند تا با دیگرانی که تجربیات مشابهی دارند، ارتباط برقرار کنند و از حمایت آن‌ها بهره‌مند شوند.
- خانواده و دوستان: حمایت خانواده و دوستان می‌تواند نقش مهمی در بهبودی افراد مبتلا به PTSD داشته باشد.
- آموزش: آموزش در مورد PTSD به خانواده و دوستان می‌تواند به آن‌ها کمک کند تا درک بهتری از این اختلال داشته باشند و از فرد مبتلا حمایت نمایند.
مراقبت از خود و راه‌های مقابله با PTSD
علاوه بر درمان‌های حرفهای، افراد مبتلا به PTSD می‌توانند با انجام اقدامات زیر، به بهبودی خود کمک کنند:
- مراقبت از سلامت جسمی: داشتن یک رژیم غذایی سالم، ورزش منظم، و خواب کافی می‌تواند به کاهش علائم کمک کند.
- اجتناب از مصرف الکل و مواد مخدر: مصرف الکل و مواد مخدر می‌تواند علائم PTSD را بدتر کند.
- یادگیری تکنیک‌های مدیریت استرس: تکنیک‌هایی مانند تنفس عمیق، مدیتیشن، و یوگا می‌توانند به کاهش اضطراب و استرس کمک کنند.
- مشارکت در فعالیت‌های لذت‌بخش: انجام فعالیت‌هایی که از آن‌ها لذت می‌برید، می‌تواند به بهبود خلق و خو و کاهش علائم افسردگی کمک کند.
- برقراری ارتباط با دیگران: برقراری ارتباط با دوستان، خانواده، و یا یک گروه حمایتی می‌تواند به شما احساس حمایت و ارتباط بدهد.
- درخواست کمک: اگر علائم PTSD شما باعث ایجاد اختلال در زندگی شما شده است، از درخواست کمک نترسید.
نقش خانواده و دوستان در حمایت از افراد مبتلا به PTSD
خانواده و دوستان می‌توانند نقش مهمی در حمایت از افراد مبتلا به PTSD ایفا کنند. آن‌ها می‌توانند با انجام اقدامات زیر، به بهبودی فرد کمک کنند:
- یادگیری در مورد PTSD: با کسب اطلاعات در مورد PTSD، می‌توانید درک بهتری از این اختلال داشته باشید و از فرد مبتلا حمایت کنید.
- صبور باشید: بهبودی از PTSD زمان می‌برد. صبور باشید و از فرد مبتلا حمایت کنید.
- گوش دهید: به حرفهای فرد مبتلا گوش دهید و احساسات او را تأیید کنید.
- از قضاوت اجتناب کنید: از قضاوت کردن فرد مبتلا یا سرزنش او به دلیل علائمش خودداری کنید.
- تشویق به درمان: فرد مبتلا را به جستجوی درمان و پیروی از آن تشویق کنید.
- مراقبت از خود: از خودتان مراقبت کنید. حمایت از فرد مبتلا می‌تواند استرس‌زا باشد، بنابراین مهم است که از سلامت جسمی و روانی خود مراقبت کنید.
پیشگیری از PTSD
در حالی که نمی‌توان به طور کامل از ابتلا به PTSD جلوگیری کرد، اما می‌توان با انجام اقدامات زیر، خطر ابتلا به اختلال استرس پس از سانحه را کاهش داد:
- آموزش و آگاهی: آموزش در مورد PTSD و علائم آن می‌تواند به افراد کمک کند تا در صورت بروز علائم، به موقع به دنبال کمک باشند.
- حمایت اجتماعی: ایجاد شبکه‌های حمایت اجتماعی قوی می‌تواند به افراد کمک کند تا پس از تجربه یک رویداد آسیب‌زا، بهتر با آن مقابله کنند.
- مراقبت از سلامت روان: مراقبت از سلامت روان، از جمله مدیریت استرس، می‌تواند به کاهش خطر ابتلا به PTSD کمک کند.
- درمان زودهنگام: در صورت مشاهده علائم PTSD، دریافت درمان زودهنگام می‌تواند به جلوگیری از بدتر شدن علائم و بهبود سریع‌تر کمک کند.
سخن آخر در مورد اختلال استرس پس از سانحه
اختلال استرس پس از سانحه یک اختلال جدی است که می‌تواند تاثیرات عمیقی بر زندگی فرد داشته باشد. با این حال، با تشخیص زودهنگام، درمان مناسب، و حمایت اجتماعی، افراد مبتلا به PTSD می‌توانند بهبودی یابند و دوباره زندگی شاد و معناداری را تجربه کنند. درک علائم، علل، و روش‌های درمان PTSD، گامی مهم در جهت کمک به افراد مبتلا و ارتقاء سلامت روان جامعه است. اگر شما یا یکی از عزیزانتان با علائم PTSD دست و پنجه نرم می‌کنید، مهم است که به دنبال کمک حرفهای باشید و بدانید که امید به بهبودی وجود دارد.