علل گرایش زنان به اعتیاد
(یک مطالعه کیفی )
در این پژوهش از روش پدیدارشناسی در تحلیل اعتیاد زنان استفاده شده که توسط زینب جهاندار در سال ۱۳۹۸ انجام شده است. هدف اصلی روش پدیدارشناسی درک ساختار اصلی پدیده های تجربه شده ی انسانی و دستیابی به عمق مفهومی تجارب زیسته است. پدیدارشناسی در واقع تلاشی برای توصیف بدون نظریه ی پیشین درباره ی آن تجربیات می باشد. در این شیوه، شناخت تجربیات زنده و بدون اتکا به فرضیه های پیشین و ادراکات نا آزموده به گونه ای آگاهانه و صریح بررسی و درک می شود؛ به بیان دیگر، پدیدارشناسی روشی فلسفی است که براساس تجربه ی آگاهانه و مستقیم پدیدارها استوار است. در پدیدارشناسی باید به ماهیت پدیده ها و خود آنها پی ببریم؛ بنابراین، باید با پدیده ها برخوردی خالص و دست اول و رها از نظریات و شائبه های قبلی داشته باشیم و بکوشیم تا آنها را همان طور که هستند، بشناسیم و بیان کنیم.
هیجان خواهی
هیجان خواهی با عنوان نیاز به تجارب و احساس های گوناگون، پیچیده، بدیع و بی سابقه و تمایل به خطرجویی تعریف شده است. یکی از این تجارب، ابراز وجود کردن است. فریبا ۲۱ ساله که دو سال سابقه مصرف مواد دارد، درباره علت اعتیادش میگوید: پدر من خیلی متعصب بود و به من اجازه هیچ کاری نمیداد، من روحیات و طرز فکرم با خانواده ام فرق میکرد. از خانه مان در شیراز فرار کردم و آمدم تهران. میخواستم آزاد باشم، بخندم و خودم را خالی کنم. فقط به خاطر اینکه دخترم، نمیخواستم پدرم به من بگوید با این دوست نشو و این کارها را نکن. با پسرها دوست شدم و از آنها مواد میگرفتم.
فریبا در خلال مصاحبه از اعتیاد خود اظهار پشیمانی نمیکرد و به گفته خودش خوشحال بود که بدین واسطه انتقام خود را از خانواده اش گرفته بود. الهام هم که دختری ۱۹ ساله بود و ۲ سال سابقه ی اعتیاد داشت، در بخشی از گفت وگو چنین میگفت: برام مهم نبود چه اتفاقی میفته فقط میخواستم خوش باشم و بخندم. مریم ۳۹ ساله که ۱۹ سال سابقه ی مصرف دارد، علت اعتیادش را نیاز به خوش بودن و رها بودن بیان کرد: یک گروه دوستانی داشتم که همه شروع کرده بودند به کشیدن مواد، خیلی با هم خوش بودیم من هم میخواستم شاد باشم، با آنها شروع کردم به کشیدن مواد. لذت مصرف مواد و هوایی شدن بعد از مصرف یا همان شیطنت شیرین- به قول یکی از مصاحبه شونده ها یکی دیگر از حالت های هیجان خواهی است.
بسیاری از کسانی که شیشه مصرف میکردند به این نکته اشاره میکردند که شیشه، لذتهای جنسی را بیشتر و طولانی تر میکند و این حالت باعث میشود که حس خوبی به آنها دست دهد. از نظر سحر ۲۱ ساله هم اعتیاد به مواد جدید و صنعتی حاالت هیجانی میدهد، که این تجربه منحصربه فرد است. او درباره ی این حاالت هیجانی میگوید: وقتی مواد شیشه، هروئین، کراک می کشیدم، دیگه میتونستم هر کسی را که میخواست با من برنامه داشته باشه، تحمل کنم و دیگه برام مهم نبود چی میخواد بشه. افزایش کامجویی های بی اندازه، نبود فضایی برای تخلیه ی انرژی نوجوانی و جوانی میتواند زمینه گرایش افراد به سمت مواد را فراهم کند. از نظر بعضی از مصاحبه شونده ها مواد صنعتی، نوعی فریبندگی دارد و فرد را به سمت خود میکشد. این مواد ضمن ایجاد انرژی فراوان، موجب اغوای فرد میشود و هیجانات کاذبی را در معتاد ایجاد میکند که همین هیجانات، هم عامل جذب به این مواد است و هم مانع ترک اعتیاد میشود.
کنجکاوی
برای بعضیها مصرف مواد مخدر در ابتدا تنها یک ماجراجویی ساده است، درحالی ً که اصلا فکر نمی کنند که این ماجراجویی زندگی شان را دستخوش ماجرای اعتیاد کند. عاطفه ۲۳ ساله با سه سال سابقه مصرف، علت اعتیادش را حس کنجکاوی خود میداند: اولین بار رفتیم خانه یکی از دوستانمان در آستارا، دخترش شیشه میکشید، من هم اون موقع بیست سالم بود، از روی کنجکاوی خواستم ببینم چیه بدون اینکه مادرم بفهمه شروع کردم به مصرف شیشه. از نظر زهرا ۴۳ ساله با ۲۷ سال سابقه مصرف، همین روحیه ی کنجکاوی زیاد موجب گرایش او به اعتیاد شده است.
وابستگی
وابسته بودن یعنی نیاز به کسب، نگهداری و داشتن کسی نظیر همسر یا دوستی از جنس مخالف. وابستگی زیاد ممکن است به دلیل ترس از دست دادن طرفین باشد که رابطه کنترل شده ای را به وجود می آورد و موجب آسیب رساندن به هویت و استقلال فرد مقابل، فداکاری بیش از حد، نداشتن استقلال و اجازه در تصمیم گیری شود. شوهران معتاد یکی از مهمترین عوامل اعتیاد زنان به شمار می آیند.
شوهران برای آنکه در موقع مصرف مواد از سرزنش و انتقاد همسر خود بکاهند و در موقع تنگدستی و فقر مالی برای تهیه مواد مخدر، او را به کارهای ناپسند و نامشروع نظیر گدایی، فروش موادمخدر و خودفروشی بکشانند، زن خود را معتاد میکند ، و حتی از فرزندان خویش سوءاستفاده می کنند و آنها را به توزیع مواد مخدر وادار می کنند و زنان نیز که اغلب وابستگی به همسر دارند از طریق همسرشان معتاد می شوند. بیشتر زنان معتاد از وجود یکی از اعضای درجه یک خانواده و یا همسر معتاد خبر داده اند؛ این پیوندها نیز یکی از عوامل مهم انحرافات اجتماعی است.
در برخی موارد نیز همسر با توجه به وابستگی زن و با هدف خاموش کردن اعتراضات زن، او را معتاد کرده بود. فهیمه ۳۷ ساله با هشت سال سابقه مصرف در این مورد گفت: شوهرم همیشه از من میخواست با او بکشم تا به او نگویم چرا این کار را میکند و دهانم بسته باشد، میخواست خودش راحت باشد. سوءاستفاده همسر از زن، یکی از علتهای اعتیاد زنان است. صغری ۴۸ ساله با ۲۱ سال سابقه مصرف، علت اعتیادش را وابستگی هایش به همسر و سوءاستفاده وی از این موضوع میداند.
صغری می گوید همسرم به من پیشنهاد داد که من تنها نمی توانم مواد بکشم و از من خواست که به او کمک کنم و برایش دود بگیرم و بعد از شش ماه فهمیدم که معتاد شدم. فهیمه نیز با ۳۷ سال سن و هشت سال سابقه مصرف تعریف میکند: شوهرم دوست داشت من معتاد باشم، تا هر وقت خماری می کشیدم گدایی کنم و خرج او را هم بدهم. داشتن شریک جرم در موضوع اعتیاد نیز از طرف برخی از مردان باعث می شود تا آنها همسرشان را درگیر مواد مخدر کنند و زن نیز به واسطه ی وابستگی به شوهر، در تله این اقدام وی گرفتار می شود.
توران ۳۴ ساله با هفت سال سابقه اعتیاد در مورد علت اعتیادش میگوید: شوهرم خودش شیشه میکشید به من گفت تو هم بیا بکش، به من گفت حالتو خوب میکنه و سرحال میشوی. بعد دیگه همیشه برای من هم می آورد. برخی مردان معتاد با هدف داشتن همدم در مصرف مواد تلاش می کنند از وابسته بودن زن برای تحقق این هدف بهره برداری کنند. ثریا ۴۸ ساله با دو سال سابقه مصرف در همین خصوص میگوید: شوهرم میگفت نمیتواند تنهایی بکشد و همیشه از من میخواست تا همراهیش کنم و اگر هم نمی خواستم اینقدر جلوی من میکشید تا وسوسه شوم.
خشونت دیدگی
تجربه های موجود نشان میدهد بسیاری از زنان معتاد، قبل از اعتیاد درگیر خشونت و آزار جنسی، فیزیکی و کلامی بوده اند. زنان از خشونت در خانواده بیشتر آسیب می بینند. کسانی که قربانی خشونت فیزیکی و جنسی به طور همزمان و مکرر شده اند، بیشتر در معرض خطر مصرف مواد مخدر قرار میگیرند.
سکینه ۴۸ ساله با ۲۸ سال سابقه اعتیاد میگوید: پدرم تریاکی بود، همسرم هم تزریقی شده بود. در ۱۴ سالگی ازدواج کردم. به خاطر اینکه من را مورد ضرب و شتم قرار میداد از ۲۰ سالگی مواد مصرف کردم. یکی دیگر از مصاحبه شونده ها، سوءاستفاده جنسی در خانواده را علت اعتیادش مطرح شده است. افسانه ۲۱ ساله با شش سال سابقه مصرف در این مورد میگوید: یکی از داداش هایم نشئه که میشد به من تجاوز میکرد، اولین بار ۱۲ ساله بودم. همیشه این کار را میکرد بعد با یکی از داداش های خودم از خانه زدیم بیرون و خانه مجردی گرفتیم، ولی وقتی زن گرفت من را از خانه بیرون کرد و من آواره خیابان شدم و بعد هم معتاد شدم.
در واقع دختران در معرض آسیب و خشونت و نیز زنانی که در خانه های ناامن و فاقد امنیت زندگی می کنند، به واسطه پدر یا برادر یا همسر معتاد خود به اجبار و برای تأمین منافع آنها معتاد می شوند یا در اثر فرار از این محیط ها و فقدان سرپناه مناسب، در محیط ها و فضاهای آلوده به اعتیاد قرار می گیرند که این میتواند به نوعی فشارهای اجتماعی سختی بر آنان تحمیل کند که تمایل به انحراف را در فرد بیشتر میکند و در نهایت نیز معتاد میشوند.
اعتراض و مقاومت
بعضی از افراد نیز به علت روحیه های ساختارشکن و علاقه به نقض قانون و عرف، به اعتیاد روی می آورند. نمایش جسارت های مردانه و رهایی از نقش جنسیتی یکی از عوامل مؤثر در اعتیاد فریبا ۲۱ ساله با دو سال سابقه مصرف است، او در این خصوص بیان میکند: میدیدم پسرها هر کاری دلشان میخواهد می کنند، ولی پدر من نمی گذاشت حتی با هر دختری دوست شوم. دلم آزادی و هیجان میخواست. ماریجوآنا می کشیدم و خوش بودم. مقاومت معترضانه در مقابل فشار نقش های چندگانه نیز علت اعتیاد برخی از معتادان می باشد. صغری ۴۸ ساله میگوید: شوهرم و پدرشوهرم معتاد بودند و نمی توانستند کار کنند من هم در بیرون کار میکردم و هم از آنها و بچه ها نگهداری میکردم. این قدر خسته میشدم، که سراغ مواد می رفتم تا نشئه شوم و این همه فشار را بتوانم تحمل کنم.
انزوا و رهایی از فشار
بیماریها و اختلالات روانی و روحی، فشارهای عصبی، مسائل و مشکلات زندگی و اتفاقات ناگواری که در زندگی افراد رخ می دهد، سبب می شود که فرد به مصرف مواد مخدر اعتیاد پیدا کند. سهیلا ۲۷ ساله با ۱۰ سال سابقه اعتیاد علت اعتیادش را رهایی از غم میداند و بیان میکند: داداشم خودکشی کرد به خاطر غم از دست دادنش دوستانم در پارک به من پیشنهاد کردند شیشه بکشم. سکینه هم با ۴۸ سال سن و سال و ۲۸ سال سابقه مصرف انواع مواد میگوید: همسرم خودش را دار زد، بچه هایم را از من گرفتند و به عمویشان دادند، تنها شده بودم و افسردگی داشتم و از بچه هایم جدا شده بودم، رفتم سراغ مواد تا بتوانم خودم را آرام کنم و این جدایی و فشار برای من قابل تحمل شود.