مقدمه ای بر راهبردهای فرزندپروری برای برخورد با سرکشی در نوجوانان
در طی چند دهه اخیر، توجه بر مشکلات رفتاری نوجوانان اهمیت به سزایی پیدا کرده است. مشکلات رفتاری در مدارس و خانواده ها تبدیل به معضلی شده که باید خدمات روان شناسی برای آن در نظر گرفته شود. از نوجوانی به عنوان دوره ای از تحول یاد می شود که تغییرات گسترده ای را در حیطه های شناختی، عاطفی و رفتاری افراد به وجود می آورد. این تغییرات موجب تحمیل فشارهایی به نوجوان می شود. سرکشی و نافرمانی یکی از مهم ترین چالش هایی است که تمام والدین در این دوره با آن روبرو هستند. از این روبخشی از روند رشد نوجوان محسوب می شود. چرا که نوجوان شما در نتیجه تغییرات هورمونی و شناختی با احساسات، حساسیت و تکانشگری شدید روبرو می شود. به این ترتیب، در این شرایط بیش از هر زمان دیگری نیاز به حمایت و درک شدن از جانب شما نیاز خواهد داشت.
نوجوان نه تنها از نظر جسم و سن از دوران کودکی گذر کرده بلکه از نظرشناختی، احساسات و رفتار و هم به سرعت در حال فاصله گرفتن از کودکی است. مهم تریم دغدغه نوجوان حفظ استقلال و خودکفایی است. هرچند مهارت های لازم را کسب نکرده باشد برای والدین نیز استقلال و خودکفایی نوجوان حائز اهمیت است. ولیکن در دنیای امروزی والدین باید به حریم خصوصی نوجوان احترام بگذارند از جمله خوردن، عقاید، مرتب کردن اتاق شخصی خود، تصمیم گیری در حوزه های شخصی، البته که در این صورت خطا، اشتباه و مسئولیت جبران آن و پیامدهای تصمیم شخصی نوجوان بر عهده و متوجه خودش خواهد بود. والدین گاهی فراموش می کنند که فرزندان آن-ها وسیله یا ابزار نیستند! که تا ابد هرچه ما بخواهیم آن را انجام دهد. نه هرگز چنین نیست. نوجوان هم مانند من و شما انسانی است با اراده و قدرت تخیل که دارای عقل، هوش و احساسات می باشد. و باید بعد شکست ها و تجربه های متععدی که در زندگی کسب می کند بیاموزد که چگونه خود را از موانع زندگی عبور دهد.
علل سرکشی در نوجوان:
• تغییرات هورمونی و شناختی در دوره ی نوجوانی
• نظارت دائمی مادر بر نوجوان پسر و خودکفا نبودن او
• حضور کم پدر در خانه و نداشتن ارتباط صمیمی با نوجوان
• انتقال نگرانی و ناراحتی های اجتماعی و اقتصادی به فضای خانه و ذهن نوجوان
• بی اعتمادی به استقلال و مسئولیت پذیری نوجوان با تذکر مدام و نصیحت و ایجاد ترس از عواقب
• ابراز و بیان عبارت های استرس زا (بیشتر دقت کن! حواست را جمع کن! زود باش! وقت را تلف نکن!
• پرسش دائمی با حالتی نگران و مضطرب دربار درس و امتحانات
• عدم هماهنگی پدر و مادر در تربیت فرزند
• تسلیم بودن به درخواست های غیرمنطقی نوجوان و عدم قاطعیت در برخورد با او
• وابستگی فرزند به یکی از والدین و کاهش ارتباط او با والد دیگر
• ایجاد محدودیت های غیرضروری در ارتباط با نوجوان با هم سن سال های خود
• دادن احساس گناه و عذاب وجدان به نوجوان
• مقایسه منفی و تولید احساس کینه و حسادت در نوجوان نسبت به دیگران
علائم کودک سرکش
• پرخاشگری نسبت به والدین
• عدم تمایل به مدرسه و انجام تکالیف درسی
• میل به انجام کارهای پرخطر
• عدم پایبندی به قوانین خانواده و قوانین اجتماعی
• لجبازی و مخالفت با والدین
• سوء مصرف مواد و الکل
راهکارهایی برای کاهش سرکشی در نوجوان
تحسین و تمجید: کارهای کوچک نوجوان را تعریف و تمجید کنید و آن ها را توصیف کنید و در مقابل کارهای و مسئولیت هایی که به او می دهید از وی تشکر کنید.
تایید: احساسات منفی نوجوان را باید شنید. به صحبت های نوجوان هر چند منفی باشد گوش کنید. رنج و مشقت-های او را تایید کنید. گفته های او را انکار نکنید و همدلی داشته باشید.
گله و شکایت نکنید: بسیاری از والدین زمانی که نوجوان مسئولیت یا کاری را انجام نمی دهند شروع به شکایت و سرزنش می کنند. متاسفانه غر زدن نه تنها موثر نیست، بلکه به نافرمانی و سرکشی نوجوان شما دامن می زند. برای جلوگیری از این اتفاق، یک بار به نوجوان خود دستورالعمل ها را بدهید، سپس مطمئن شوید که ان ها فهمیده و درک کرده است. سپس صبور باشید. اگر از شما سرپیچی کرد تنها یک بار به او هشدار دهید که پیامدهایی به همراه خواهد داشت. اگر همچنان به نادیده گرفتن شما ادامه می دهد، عواقب و پیامدهای آن را اجرا کنید.
برنامه انضباطی داشته باشید و پیامدهای آن را دنبال کنید: در دوزه نوجوانی ما چیزی به عنوان پاداش و تنبیه نخواهیم داشت و مطمئنا مانند دوران کودکی جواب نمی دهد. بنابراین بهتر است یک برنامه انصباطی منصفانه را طرحی کنید و با او به مذاکره بنشینید و در درصورت انجام ندادن پیامدهای احتمالی آن را بررسی کنید.
جر و بحث ها را حذف کنید: در این دوره بهتر است والدین برای هر موضوعی وارد مشاجره و بحث نشوند. زیرا این موضوع باعث اختلاف بین شما و فرزندنتان می گردد و باعث دور شدن نوجوان از والدین می گردد و دیگر به حرف های شما اعتنایی نمی کند. سعی کنید در آرامش موضوع را مدیریت کنید. و به ان ها بگویید که از وی چه انتظاراتی دارید.
والدکنترل گر نباشید: والدینی که دائم نوجوان خود را کنترل می کنند و اجازه رشد و استقلال و آزادی را به وی نمی دهند، در واقع سرکشی و نافرمانی را در نوجوان خود پرورش می دهند.
توصیه هایی به والدین
• کمک بزرگ والدین به نوجوان این است که اگر بتواند از انتقال اضطراب خود به نوجوان جلوگیری کنند.
• به نوجوان اعتماد کنید و قلبا به موفقیت های او ایمان داشته باشید.
• الگوی فرزندان خود باشید و به آن ها احترام بگذارید.
• والدین باید بدانند نوجوان آن ها دیگر کودک دیروز نیست و تبیت یک نوجوان مستلزم یادگیری و آموزش است و باید سطح آگاهی و علم خود را جهت تربیت نوجوان بالا ببرند.
• تذکرات دائمی و نصایح فراوان سبب می شود تا نوجوان انگیزه شخصی و مسئولیت خود را فراموش کند و آن را به گردن والدین بیندازد و آن ها را عامل افت و شکست خود معرفی نماید.
• به جای تاکید بر هوش و استعداد زیاد، به رفتارها، مهارت ها و فعالیت های مثبت نوجوان توجه کنیم و او را تحسین کنیم تا اعتماد به نفس را در او افزایش دهیم.
• فرزند شما به استقلال می اندیشد، پس مسئولیت کارهای شخصی اش را به عهده او واگذار کنید و شما فقط مدیریت کنید.
• این حق والدین است که از اوضاع و احوال عملکرد تحصیلی نوجوان مطلع باشیند ولی از این کار به عنوان مچ گیری و کنترل نوجوان استفاده نکنید.
سخن آخر:
دوران نوجوانی از جمله هیجان آورترین و پرچالش ترین دوران در چرخه زندگی خانوادگی محسوب می گردد. چرا که سرشار از فراز و نشیب های متعددی است که در خانواده های مختلف به صورت گوناگون بروز می کند. ماهیت روابط خانوادگی در دوران نوجوانی کیفیت خاصی پیدا می کند. در دنیای معاصر وقتی از نوجوان و خانواده صحبت می شود تصویر به خصوصی در ذهن اکثر مردم تداعی می شود. مثل این که نوجوان بیشترین اوقات خود را با دوستان سپری می-کند، در مقابل خواسته ای والدین مقاومت می ورزد و هر نوع مداخله والدین در امور زندگی خویش را تهدیدی به استقلال خود می بیند و از همین مرحله است که سرکشی و نافرمانی بروز پیدا می کند. به همین دلیل بسیاری از والدین که فرزندان نوجوان دارند، برای آینده نگری آن ها شدیدا نگران هستند. آن ها احساس می کنند که با فرزندان نوجوان خود شکاف عمیقی دارند و رابطه مطلوب گذشته آن ها خدشه دار شده است. خانواده به عنوان سیستمی فرض می شود که تغییرات هر جز آن می تواند تغییرات اجزای دیگر را تحت تاثیر قرار دهد. درک این که تغییرات و تحولات نوجوانی و برخی از ویژگی های رفتاری جدیدا شکل گرفته در نوجوانی، و همچنین مخالفت ها و جر و بحث های نوجوان از ویژگی های طبیعی رشد این دوره است و نباید از آن ها به عنوان ویژگی های اخلاقی همچون تمرد، سرکشی یا بی بندوباری یاد شود. درک نوجوان، احترام به حس استقلال او، تاثیر توانمندی ها و رشد نوجوان، بکارگیری الگوهای ارتباطی مناسب، خودداری از دخالت در تصمیم گیری های وی، مشارکت دادن در تصمیم گیری ها و عدم قضاوت در مورد او از طرف خانواده می تواند به نوجوان در عبور از این تحولات، پیدا کردن مسیر مناسب زندگی خود، انتخاب-های درست و تعامل مثبت با والدین موثر باشد. اگر والدین قوانین و چارچوب های مورد نظر خود را همراه باتوضیحات شفاف و دلالیل منطقی با نوجوانان مطرح کنند و درباره انتظارات و خواسته های خود توضیح قانع کننده ارائه دهند و در عین حال روابط صمیمانه و حمایت کننده داشته باشند، نوجوانان نیز استقلال مورد نیاز خود را با سهولت بیشتری کسب می کنند و نافرمانی و سرکشی در آن ها کاهش پیدا می کند. از این رو در خانواده هایی که والدین از لحاظ عاطفی طردکننده و بیش از حد سخت گیر یا سهل گیر باشند احتمال عصیان و سرکشی نوجوان بیشتر خواهد بود.
تهیه و تنظیم گروه تحریریه کلینیک روانشناسی نیک آرام