مقدمه
اختلال نقص توجه-بیشفعالی یکی از شایع‌ترین مشکلات کودکان و نوجوانان و علت مراجعه به روانپزشک و درمانگر کودک است. این اختلال تاثیر عمیقی بر زندگی این کودکان و خانواده‌ی آن‌ها دارد و دارای علائم تحولی نامناسب نظیر بیشفعالی، بی‌توجهی و تکانشگری) است. با توجه به پژوهش‌های صورت‌گرفته، پسران احتمالا سه برابر دختران به نقص توجه-بیشفعالی مبتلا و به مشاور ارجاع داده می‌شوند. اختلال نقص‌توجه با مشکلات زیادی در زمینه‌های مختلف همراه است؛ یادگیری و آموزش، عملکرد تحصیلی پایین، تکرار پایه، دلزدگی از مدرسه، روابط خانوادگی و اجتماعی ضعیف، اضطراب، پرخاشگری، افسردگی، بزهکاری و سوء‌مصرف مواد در سنین پایین و قانون‌شکنی از آن جمله است. به علاوه این اختلال، احتمال خطر همراه شدن با سایر اختلالات نظیر پرخاشگری، لجبازی و نافرمانی در نوجوانی را دربردارد. عدم تشخیص و درمان این اختلال موجب ایجاد مشکلات آسیب‌شناختی جدی در زندگی فرد می‌شود.
کودکان بیش‌فعال در مدرسه
کودک ساعات زیادی را در مدرسه می‌گذراند و معلمان می‌توانند به‌واسطه‌ی تدریس، اطلاعات آموزشی و رفتاریِ قابل ملاحظه‌ای را در مورد کودکان به دست بیاورند و در تشخیص زودهنگام اختلال نقص توجه-بیشفعالی نقش موثری داشته باشند. در هر مدرسه ممکن است یک یا دو کودک مبتلا به نارساییِ توجه وجود داشته باشد. کودکان و نوجوانان دارای این اختلال نمی‌توانند توجه خود را متمرکز کنند و در فعالیت‌هایی چون تمرکز حواس، گوش دادن و یادآوری مشکل دارند. این افراد دچار حواس‌پرتی، بی‌توجهی، تکانشگری و فزون‌جنبشی هستند و معمولا در یادگیری و تمام کردن کارها، دوست‌یابی و حفظ دوستان مشکل دارند.
سن تشخیص بیشفعالی
اختلال بیشفعالی ممکن است در تمامی سنین حتی از نوزادی وجود داشته باشد، اما به طور معمول این اختلال از قبل از ورود به مدرسه و هفت‌سالگی در کودکان قابل‌تشخیص و ارزیابی است. در اکثر موارد کودکِ مبتلا به بیشفعالی، در زمان آموزش و پروسه‌ی یادگیری در مدارس قابل‌تشخیص هستند. بنابراین تشخیص زودهنگام و به‌موقع مشکلات رفتاری کودک در این سنین اهمیت بسزایی در سازگاری و بهبود او خواهد داشت. تقریبا همه‌ی متخصصان بهداشت روانی بر این مسئله تاکید دارند که سال‌های اولیه رشد کودک در سازگاری بعدی با این اختلال بسیار مهم است، چرا که وجود مشکلات در این سال‌ها زمینه‌ی ناسازگاری در سال‌های بعدی را ایجاد می‌کند. همچنین کودکانی که در سنین پیش‌دبستانی دارای اختلال کمبود‌توجه-بیشفعالی هستند، در آینده در بسیاری از کارکردهای مربوط به پیشرفت تحصیلی از قبیل حافظه‌‌ی فعال، محاسبه‌ی ذهنی، گفتار درونی، هجی کردن، خواندن و نوشتن دچار آشفتگی می‌شوند.
علایم و نشانه‌های بیشفعالی در کودکان
کودکان بیش‌فعال معمولا این رفتارها را از خود بروز می‌دهند:
- بدون اینکه فکر کنند، مدام به اطراف خود حرکت می‌کنند
- قادر به توجه کافی نیستند و نمی‌توانند مدتی آرام بنشینند و تمرکز کنند
- توانایی پیروی کردن از دستورهای والدین را ندارند
- بی‌قرار و ناآرام به نظر می‌رسند
- تکالیفشان را خیلی سریع و غالبا غلط انجام می‌دهند
- پشت میزشان مدام در حال جابه‌جا شدن هستند
اثر دوسویه‌ی رابطه‌ی والد–کودک در اختلال بیشفعالی
همان‌گونه که والدین بر افراد خانواده تاثیر می‌گذارند، فرزندان نیز با ویژگی‌های شخصیتی و رشدی و رفتاری خود، تاثیراتی را بر رفتار والدین بر جای می‌گذارند. اختلال رفتاری از رایج‌ترین مسائل روانشناختی کودکان است که بر کارکردهای روانی و اجتماعی تمامی اعضای خانواده تاثیرگذار است. در این بین، مادر به‌عنوان عضوی از این مجموعه که دارای بیشترین تعامل و نزدیکی با کودک است، می‌تواند بیشترین آسیب را متحمل شود. مادران کودکانی که مشکلات رفتاری دارند، احساس موفقیت کمتر، احساس خشم، اضطراب و افسردگی بیشتری نسبت به مادران کودکان سالم دارند.
اعضای خانواده به‌عنوان یک گروه، تعاملات پیچیده‌ای با یکدیگر دارند که احتمالا متاثر از محیط کلی خانواده است. تا آنجا که عده‌ای از متخصصان روانشناختی و درمانگران خانواده بر این عقیده‌اند که بهترین ملاک و معیاری که براساس آن می‌توان کیفیت اخلاقی، اجتماعی و روانی افراد را مورد ارزیابی قرار داد، همان شبکه‌ی ارتباطی اعضای خانواده و مجموعه قوانین حاکم بر محیط و جو عاطفی خانواده است. علاوه بر مشکل بودن تربیت کودکی که پرجنب‌و‌‌جوش است و نیاز به نظارت بیشتری دارد، کودکان مبتلا به بیشفعالی روش‌های زیرکانه‌ی دیگری هم دارند که باعث مختل شدن زندگی می‌شود. مادران معمولا مسئولیت مراقبت روزانه را بر عهده دارند، به‌ویژه زمانی که کودکان کم‌سن‌وسالتر هستند. در نتیجه هنگامی که مشکلاتی وجود داشته باشد، مادر بیشترین ناراحتی و ناکامی را احساس می‌کند.
سبب‌شناسی اختلال بیشفعالی
درباره‌ی سبب‌شناسی اختلال بیشفعالی، افزون بر عوامل زیست‌شناختی، می‌توان به علل محیطی همچون فقر، مسکن نامناسب، سطح پایین اقتصادی-اجتماعی، خانواده‌ی پرجمعیت، ناسازگاری و کشمکش‌های پدر و مادر و نهایتا پرخاشگری در خانواده، اشاره کرد.
نشانه‌هاي اختلال کمبود توجه–بیشفعالی
کودکان به لحاظ فعالیت‌های حرکتی بسیار متفاوت هستند. آن‌ها تمام مدت روز در حال فعالیت و جنب‌و‌جوش‌اند، به‌خصوص زمانی که مضطرب و هیجان‌زده می‌شوند. تفاوت کودکان مبتلا به اختلال کمبود توجه-بیشفعالی، در نشانه‌هایی است که به صورت پایدار و همیشگی، در تمام طول روز، در خانه، مدرسه و جمع دوستان و همسالانشان مشاهده می‌شود.
این نشانه‌ها از سه جنبه مورد بررسی قرار می‌گیرند:
کمبود توجه
- عدم توانایی در تمرکز و توجه کافی، هنگام انجام کارها و فعالیت‌های روزانه (مثل انجام تکالیف درسی و وظایف خانگی)
- احتمال ابتلا به مشکلات شنوایی
- بی‌توجهی به صحبت‌های دیگران
- ناتوانی در پیروی از فرمان‌ها و دستورالعمل‌ها
- ناتوانی در طبقه‌بندی و سازمان دادن امور
- عدم تمایل به انجام کارهایی که نیازمند فعالیت فکری و تمرکز هستند
- گم کردن مداوم اشیا، اسباب‌بازی‌ها و وسایل مدرسه
- حواس‌پرتی
- داشتن رفتارهای تکانشی
- ناتمام گذاشتن کارها
بیشفعالی
- ناتوانی در آرام نشستن
- دویدن، پریدن، جهیدن و بالا رفتن‌های بیش از اندازه از میز و صندلی‌های اتاق
- ناتوانی در انجام بازی‌های ملایم و آرام
- پرجنب‌وجوشی زیاد هنگام انجام کارها
- تند صحبت کردن و قطع کردن صحبت‌های دیگران
- شتاب در پاسخ دادن به سوالات و پاسخ‌دهی نامناسب
- بی‌صبری
- داشتن خوابی ناآرام
نوع ترکیبی
- داشتن علائم کمبود توجه و بیشفعالی به طور همزمان:
کودکان مبتلا به کمبود توجه-بیشفعالی به طور ناخودآگاه و کاملا ً غیرعمدی این علائم را از خود نشان می‌دهند و هیچ کنترلی بر رفتار و اعمال خود ندارند.
سن تشخیص اختلال بیشفعالی
شروع اختلال بیشفعالی در اوایل کودکی یعنی پیش از سن ورود به مدرسه و تقریبا از 5 سالگی قابل تشخیص است.
درمان بیشفعالی
برای بیشفعالی یک درمان سریع و فوری وجود ندارد، اما علائم آن در سنین پایین قابل شناسایی و کنترل هستند. والدین برای کمک کردن به خود و فرزندشان باید در مورد این اختلال آگاهی لازم را کسب کنند. همچنین برنامه‌ی آموزشی و تربیتی خاصی را متناسب با نیازهای فرزند خود طرح‌ریزی کنند. درست است که کنار آمدن با کودکان بیش‌فعال کار ساده‌ای نیست، اما والدین باید بدانند که آن‌ها ذاتا بد نیستند، اما بدون مصرف دارو و رفتاردرمانی نمی‌توانند رفتار خود را کنترل کنند. بهترین و سریع‌ترین روش برای درمان این اختلال دارودرمانی است. ولی در بیشتر موارد، بهره بردن از روش‌های درمان ترکیبی شامل دارودرمانی و رفتاردرمانی موثرتر هستند.
درمان‌های غیردارویی اختلال بیشفعالی
- توانبخشی‌شناختی
- درمان شناختی-رفتاری
- بازی‌درمانی
- خانواده‌درمانی
- آموزش مهارت های اجتماعی
- آموزش مدیریت زمان
در درمان رفتاری، خانواده، معلم و مدرسه باید با یکدیگر همکاری لازم را داشته باشند. والدین باید از سرزنش، تحقیر و تنبیه بدنی کودک خود جدا خودداری کنند و با او با به‌درستی و با محبت رفتار کنند. دارودرمانی هم- در صورت تجویز پزشک- کمک بسیاری به این دسته از کودکان می‌کند تا کمتر دچار بیقراری شوند. مطالعات نشان داده است که رژیم‌های غذایی نیز می‌تواند برای کمک به این کودکان موثر باشد و بهتر است از مصرف شکر و خوراکی‌های حاوی آن مانند کیک، شیرینی، شکلات، بیسکویت و نوشابه‌های شیرین که تحریککننده هستند، خودداری کنند.
داروهای بیشفعالی
داروهای مورد استفاده برای بیشفعالی سال‌هاست که مورد استفاده قرار می‌گیرد و در بسیاری از کودکان اثرات خوبی دارد. این داروها معمولاً برای كودكان كمتر از 6 سال تجویز نمی‌شود. دارودرمانی با نظارت پزشك متخصص در اختلالات رفتاري كودك انجام می‌شود.
اصلی‌ترین محرک‌های مورد استفاده برای درمان اختلال کم‌توجهی یا بیشفعالی به دو دسته تقسیم می‌شوند: متیل‌فنیدیت و آمفتامین
- متیل‌فنیدیت
- مانند ریتالین، کنسرتا، قرص روز، فوکالین، قرص جویدنی، کوئیلیوانت، متادیت
- آمفتامین
مانند آدرال، دیاناول، ویوانس، دکسدرین
آیا استفاده از داروهای بیشفعالی برای کودک ضرر دارد؟
مدت‌ها است که برای درمان اختلال بیشفعالی از محرک‌ها استفاده می‌شود. اگر چه این داروها ممکن است عوارض جانبی مانند سردرد یا کج‌خلقی داشته باشند. اما اکثر تحقیقات نشان می‌دهند که اگر این داروها به‌درستی مصرف شوند، خطری ندارند.
نتیجه‌گیری
با توجه به اینکه اختلال بیشفعالی، در بسیاری از کودکان مشاهده می‌شود، ضروری‌ست در همان سال‌های حساس کودکی با تشخیص به‌موقع، از آسیب‌ها و پیامدهای روانی-اجتماعی آن جلوگیری کرد. در غیر این صورت این اختلال تا سنین بالاتر همراه فرد بوده و باعث اخلال در عملکرد زندگی او می‌شود.
برای رفع این مشکل به شما پیشنهاد می‌کنم از درمانگران و متخصصان کودک در کلینیک نیک‌آرام کمک بگیرید تا با ارائه‌ی راهکارها و یک شیوه‌ی تربیتی صحیح، بهترین تعامل را با کودکتان برقرار کنید و از طرفی، خود و فرزندتان فشار روانی کمتری را متحمل شوید.
نویسنده: فاطمه حسام‌پور